Tot ver in de Middeleeuwen ziet het er hier heel anders uit dan nu. Noordoost Nederland is één groot moeras met veengronden.
Na de laatste ijstijd ontstaan er langs de Vecht veen(koepels) en moerassen. Er zijn kleinere hooggelegen stukjes zandgrond waarop de eerste mensen zich vestigen. Het gebied is dan erg dunbevolkt.
In het veen iets ten zuiden van de Ommerschans is een ceremonieel zwaard uit de bronstijd gevonden. Het behoort tot de meest zeldzame objecten uit de Europese prehistorie. Het zwaard ligt in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
De weg door het moeras wordt steeds meer gebruikt voor transport. De economische en strategische functie blijft groeien. De noordelijke gewesten voelen zich tijdens de oorlog met de Spanjaarden bedreigd. Het is belangrijk om de doorgangen in het veen, o.a. die ten noorden van Ommen, te beveiligen.
In 1568 begint de Tachtigjarige Oorlog, waarbij de Nederlanden onder Willem van Oranje in opstand komen. Deze oorlog resulteert in de oprichting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het platteland van Overijssel wordt zwaar getroffen door plunderingen van de Spanjaarden. Om het noorden te beschermen, wordt er een verdedigingsschans gebouwd langs de route Ommen-Zuidwolde. Na de vrede van Münster in 1648 verliest de schans geleidelijk aan belang. Gedurende de 200 jaar van het bestaan wordt de schans soms meer, soms minder gebruikt en onderhouden. In 1819 wordt het terrein in bruikleen gegeven aan de Maatschappij van Weldadigheid.
In 1623 geeft de Staten Generaal opdracht tot de bouw van een schans ter verdediging van de noordelijke gewesten. De zogenaamde akte van non-prejuditie die hiervoor verleend is aan Overijssel, is in beheer bij Collectie Overijssel in Zwolle.
In 1672 wordt de Republiek van alle kanten bedreigd. We noemen dit het Rampjaar. In dat jaar wordt de Schans als enige keer bezet, door de troepen van de bisschop van Münster, Bommen Berend.
In een periode dat Nederland niet wordt bedreigd, is er veel minder aandacht voor de Schans en haar soldaten. Zeker als deze periode langer duurt, wordt het onderhoud verwaarloosd en de soldij van de soldaten teruggeschroefd. Die moeten zichzelf bedruipen en doen dit met tolheffingen en het vruchtgebruik van de omgeving.
Steeds als er weer gevaar dreigt, wordt de schans opgeknapt en verbeterd. De laatste keer gebeurt dit naar de vernieuwende inzichten van de bekende Nederlandse vestingbouwkundige Menno van Coehoorn. De ravelijnen, het verdedigingsgebied net buiten de schans, en de gracht worden uitgebreid.
Aan het einde van de 18de eeuw is het onrustig in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Economisch gaat het slecht en uit onvrede worden in de steden burgermilities (patriotten) gevormd. Ze willen meer inspraak. In 1787 escaleert het conflict en breken er gevechten uit.
Na de Franse bezetting in Nederland ontstaat er grote armoede, met name in de grote steden waar bedelaars en landlopers een groeiende zorg worden. Generaal Johannes van den Bosch richt daarom in 1818 de Koloniën van Weldadigheid op. Het doel is om onontgonnen gronden in Drenthe en Overijssel te ontwikkelen en werklozen en bedelaars de mogelijkheid te geven een nieuw leven op te bouwen. Deze privéonderneming wordt gefinancierd door vrijwillige bijdragen van duizenden Nederlanders. De vrije kolonies worden gevestigd in Frederiksoord, Wilhelminaoord, Willemsoord en Wortel (België), waar mensen de kans krijgen om zelfstandig landbouw te bedrijven en een nieuw bestaan op te bouwen. Voor degenen die zich niet aan de regels houden en voor bedelaars worden onvrije kolonies opgericht, waaronder de Ommerschans. Later worden ook Veenhuizen en Merksplas (België) toegevoegd. De Ommerschans wordt uiteindelijk de eerste strafkolonie van de Maatschappij van Weldadigheid.
In 1818 komt de sociaal bewogen Johannes van den Bosch met een ambitieus plan om de armoede in ons land te bestrijden door de stichting van landbouwkoloniën. Dit markeert een omslag in het denken en handelen van de Nederlandse regering. Armoedebestrijding wordt een taak van de regering en minder van de kerken.
De beloning voor arbeid is fl.1,50 per week. Daarvan wordt fl.1,- ingehouden voor kost en werkkleding. 50 cent wordt uitbetaald. Eerst in bonnen, later in roodkoperen, ijzeren en blikken munten; Ommerschansgeld. Het is buiten het gesticht niks waard en kan alleen in de winkel van het gesticht worden gebruikt. Kun je niet werken, dan word je gekort. Werk je extra dan verdien je meer. Als je zo fl. 25,- spaart
word je ontslagen.
Middenin de schans wordt het hoofdgebouw van twee verdiepingen met een grote binnenplaats gerealiseerd, een gebouw van 100×100 meter. 1200-1500 Bedelaars worden in 30 zalen van 40 mensen ondergebracht. De binnenplaats is in tweeën gedeeld door een hek, mannen en vrouwen leven
gescheiden.
Alle mensen die de kolonie binnenkomen, krijgen nette kleding; koloniekleding. De gedachte hierachter is dat mensen die nette spullen
hebben, hier zuinig en spaarzaam mee omgaan. Daardoor worden ze vanzelf betere mensen.
Ook kinderen wonen op de Ommerschans of worden er geboren. Tot hun 8e blijven ze bij hun moeder. Er is een schooltje op het terrein voor gratis onderwijs. Omdat de kinderen vanaf 8 jaar ook geld moeten verdienen, is er alleen ’s avonds les.
Bedelaars uit de stad blijken vaak ongeschikt als boer en de oogst van de pas ontgonnen gronden is te laag.
Het Rijk moet steeds vaker financieel bijspringen. Omdat dit te lang doorgaat, wordt het experiment van Johannes van den Bosch overgenomen door het Rijk. De Koloniën van Weldadigheid worden officieel’s Rijks Bedelaarsgestichten.
Het leven op de schans is zwaar, er sterven veel mensen. Vaak zijn mensen al verzwakt of ziek voor ze naar de Ommerschans komen. Ruim 5000 bedelaars sterven, waaronder 500 kinderen. De begraafplaats is een blijvende en nog zichtbare herinnering aan het harde leven van de kolonisten bij het ontginnen van de veengronden.
Er wordt uitgebreid geëxperimenteerd met de landbouw. Om de landbouwproductie op te drijven in gebieden met schrale grond, is agrarische vernieuwing absolute noodzaak. Die is een voorbeeld voor veel andere experimenten in Europa. Op de Ommerschans blijkt dat met 35 hectare per hoeve nog het meest profijtelijk. De
rechthoekige perceel– en laanstructuur zijn tot op heden nog zichtbaar in het landschap.
Vanaf ongeveer 1870 ontstaat er discussie over de sluiting van de Ommerschans. De reputatie van de Ommerschans heeft te lijden gehad onder de behandeling van de kolonisten. De steun van de stedelijke bestuurders neemt geleidelijk af. Uiteindelijk wordt in 1890 besloten tot definitieve sluiting. 4 jaar later, in 1894, wordt op dezelfde locatie een opvoedingsgesticht voor jongens opgericht, waarmee een nieuw hoofdstuk begint.
Na de sluiting van de Kolonie nam Justitie het over. In 1894 wordt het Rijksopvoedingsgesticht voor Jongeren (ROG) opgericht. Het nieuwe hoofdgebouw genaamd Veldzicht wordt gebouwd. In 1932 verandert het Rijksopvoedingsgesticht in een Rijksasiel voor psychopaten, een meer gevangenisachtige omgeving voor zwaardere criminelen en een voorloper van de huidige tbs. Momenteel functioneert Veldzicht als een centrum voor transculturele psychiatrie. Vanaf de jaren ’90 begint Justitie steeds meer grond en gebouwen van de Ommerschans af te stoten. Na de eeuwwisseling wordt een groot deel van het grondgebied overgedragen aan Staatsbosbeheer, die er een natuur- en cultuurgebied van maakt. In 2001 ontstaat het initiatief om de Ommerschans meer bekendheid te geven, wat resulteert in de oprichting van Vereniging De Ommerschans.
De jongens die in gebouw Veldzicht wonen, kunnen een opleiding voor land- en tuinbouw volgen. In 1905 vindt een forse uitbreiding van ambachtsopleidingen plaats. De jongens leren er vaardigheden die ze later in het leven kunnen gebruiken.
De mensen die voor Veldzicht werken, wonen in Balkbrug. Speciaal voor hen worden vanaf 1911 tientallen dienstwoningen gebouwd. Het wordt een echt ambtenarendorp. Ambtenaren zijn krachtige aanjagers van de florerende middenstand en de groei van het dorp.
Voor de toekomst is het belangrijk dat de
historie van de Ommerschans verteld wordt. De Ommerschans herinnert ons aan tijden
waarin veiligheid en een gevulde maag niet
gegarandeerd zijn. En ook in onze tijd zoeken we naar oplossingen voor datzelfde probleem. Hier maakt Vereniging De Ommerschans zich hard voor. Juist omdat het een bijzonder stukje Nederland is.
De Ommerschans, gelegen in een prachtig groenland-schap, is een gebied waar je heerlijk kunt wandelen en kunt genieten van de rust. Het wordt niet voor niets de verstilde Kolonie genoemd. Een route met informatie-borden geeft inzicht in interessante gebeurtenissen uit het verleden.
De Europese Unie heeft aan de Kolonie van Weldadigheid de Ommerschans het Europees Erfgoedlabel toegekend als erkenning en waardering voor haar bijdrage aan de Europese normen en waarden.
© Vereniging de Ommerschans